Armand del Fabre

Le causse Méjean étant truffé d'avens, pour la plupart sans nom sur les cartes, je suis bien en peine pour trouver l'aven de l'âne ! Même Armand ne le savait pas. Cet aven, certainement un de ceux proches de Drigas ou de la Borie, servait autrfois à se débarasser des carcasses en tout genre. De sombres histoires y sont parfois liées, comme celle de ce pauvre âne qui suit dans cet article.

Retour sur les histoires d'Armand del Fabre. L'occasion pour moi de me replonger dans les traductions après une absence de quelques mois. Il reste à publier des anecdotes sur quelques avens du Causse Méjean, mais également sur la faune et la flore. 
Histoires toujours autant pleines d'humour et de tendresse pour cette contrée, vue au travers les yeux d'un "grand enfant" dans la première moitié du 20^ème siècle.

J'ai déjà évoqué le destin de ce soldat dans deux articles : Le monument aux morts de la Parade et Un soldat que torneri pas veire. J'avoue que son destin m'a touchée. Est-ce parce qu'il était un cousin éloigné ? A cause du très joli texte d'Armand del Fabre ? Ou du visage toujours présent dans le cimetière de la Parade ... 
Voici donc son histoire un peu plus approfondie à l'occasion de cette lettre P.

Le 11 novembre 1918, fin de la guerre. En Lozère et partout en France, les cloches se mirent à sonner. Au travers d'un souvenir d'enfance et de divers extraits de journaux lozériens, voici un hommage rendu à ce jour particulier.

Certains d'entre vous ont peut-être lu l'article déjà consacré à Émile Aigouy, le frère d'Armand del Fabre, donc lui aussi un cousin germain de mon grand-père. Cet article avait été publié à l'occasion du Challenge AZ 2021. J'ai retrouvé quelques documents sur les centres de détention dans lesquels Émile a été interné, et notamment le récit de l'évasion du centre de Lübeck par le "tunnel de l'infirmerie".
Cela donne matière à cette nouvelle publication.

Aviai pas encara plan estudiada la fisica. Pr’aquò aviai dejà remarcat que la peiròta de ma fronda demorava dins son niù de cuèrn quand la fasiai virar.

Volguèri ensajar maitas aplicacions.

Aquela cabreta èra polida, sas banetas èron finas, regulièras, e lors ponchas d’acièr èron la terror de las fedas. Aquela coquina avia pres l’abituda falsièra, quand volia se far de plaça à la grépia, de passar sas banetas jos lo ventre de las fedas, e òp ! un còp de cap : tiratz-vos d’aqui que li me meti ! Aquelas pauras fedas èron a las riscas d’èstre cada jorn eventradas.

Un matin, plan de bona ora, qualqu’un tustèt a la porta de l’ostal.

• Esperatz un pauc, que me lèvi…

Quand lo paire anèt durbir, li avia pas degun, pas un client matinier… Aquò, per la bona rason que èra ièu qu’aviai tustat per far una farça e m’èri tornat engulhar dins mon liech. Eri plan segur que degun me podia pas suspiçonar per tal que la pòrta de la mia cambreta èra barrada de per defòra a clau cada ser per ma maire. Efectivament, quand la mia maire me venguèt derevelhar aquel matin, trobèt coma cada jorn la pòrta plan barrada a clau.

Per la fèsta de la vòta, lo paire volia ofrir una lèbre als convidata. Tot d’un còp vejèt Flambèl que s’avançava prudentament coma se marchava sus d’espinas, tots pials eiriçats.

Al ras del molin de vent, aqu’èra un pòste plan coma cal per i esperar la lèbre que Flambèl butava per la Comba d’Aumièras.

Aquel matin, lo paire m’avia pres a la caça de la lèbre, causa plan exceptionala : trobava que menàvem tròp bruch. Mas m’avia plan avertit : « Se fas un pet de tròp, sabes que te prendrai pas pus. » E diguent aquò, sos uèlhs blus escandilhavan coma brasa.

Erem locataris en ço de Mma Dufor. La mia cambreta èra atenenta de l’ostal e avia una porta independenta, barrada a clau, lo ser, quand m’èri recaptat dins mon lièch. Los gròsses barrons de la fenèstra èron fixats en bas ambe de plomb.

La mamà l’avia prestada a un client que anava sonar lo medecin. Al retorn, nòstre òme, calia ben que foguèssa pressat ! En plaça de la tornar menar a la farga, la laissèt acò de Mma Arnal. E de mai, la ròda de darrièr èra venguda a plat. Aquel biais de far corrocèt plan justament mon paire :

« Laissa-lo venir aquel d’aqui, que li freterai las aurelhas !... »

Mas son corroçament pro viste s’apasimèt. L’après-miègjorn me diguèt : « Ane ! vai quèrre aquela bicicleta, qu’anam petaçar aquela cambra. »

En un res de temps aquò foguèt demontat, rasclat, empegat, enrustinat e remontat. Lo paire èra alara de plan bona umor. Prenguèt la pompa e me diguèt : « Cacha ambe lo det gròs sus l’envelopa e compta quant nos cal de còps de pompa per la conflar a blòc. » Delarguèt un pet e diguèt en riguent : « Ou ! Aquel qu’aqui compta pas ! »

Mas, pompa que pomparàs … res comptèt pas. En remontant l’envelòpa avia pinçada la cambra ! Una liuçada de colèra dins sos uèlhs blus, un renèc a far cutar las estèlas. « Tira-me aquel utis de per mos uèlhs. Lo te vau demolir ! »

De qual parlava, de la bicicleta o del client ? Preguèri un aire atristesit, e m’en anèri ambe la bicicleta per la reclamar a l’ostal.

En i arribant, un rire bauj me ganhèt. La mamà, mesa al corrent, riguèt tanben. « Aqueste ser i pensarà pas pus ».

E avià plan rason. Lo dimenge matin, que avia tot son léser, me diguèt : « E se reparàvem ara aquela bicicleta ? »

Nos i metèrem e faguèrem aquo siaudament. Li ajèt pas cap d’embestiaments de res.

Le cousin Armand a écrit un assez long article sur l'Aven Armand. Il est vrai qu'au début de son exploitation, il était tout jeune et que l'animation autour des travaux gargantuesques menés pour l'exploitation touristique du site a du être l'attraction de la région ! Les répercussions sur le tourisme et du coup, sur le réseau routier ont été considérables.

Je ne suis pas certaine de l'exactitude de toute la traduction, mais peut-être me corrigerez-vous ?

Tornàvem de La Volpilhièra et faguèrem un destorn pel camp de lusèrna, non pas per saupre se los grabèls se fasiàn polits, mas per veire se una lèbre frequentava pas l’airal. A l’appròcha del jorn de l’obertura, lo resenhament podia plan servir. A l’òrle del camp li avia un pin e a sa cima un niù de gòrps. Ne faguèri la remarca al paire, prèste a anar li veire.

« Bedigassòt, me diguèt lo paire, tu sias totjorn prèste a t’arrapar sus qu’un arbre que sia, sufis que porte un palhàs a sa cima. Cal veire se lo niù es ocupat o non. »

E del plat de la man doèt dos o très tustons sul fust de l’arbre ; un gòrp s’enairèt del niù de brancas.

« La maire es al niù ; coa encara, o alara ten caud als pichons que son encara nuses, que duèi lo temps es pro frescòt.»

Del temps qu’èri en pension, lo paire avia ancara tuat un singlar, mas sabi pas dins qu’unas circonstàncias exactament. Brèu, lo paire, coma totjorn, despolhèt la bestia e volguèt conservar la pèl. La tractèt a la sal d’alum e ambe d’autres ingredients que sabia, puèi la metèt a secar dins un canton de la farga.

• De que ne volètz far ? li demandèron mai d’un.
• Ne farai un tapis per metre a la devalada del lièch.

Nòstra banda ocupava la cort del doctor Lapeira, acaptada de nèu. D’aqui tiràvem sul teulat de l’ostal Julié. Mai precisament ne venguèrem a prene per cibla de nòstra adreiça la cheminèia de l’ostal.

La cheminèia éra tota estelada per nòstras pomas de nèu espatafladas. E risiam. Mas çò que podia pas mancar d’arribar finiguèt per arribar. Una poma de nèu venguèt morir sus la pòta de la cheminèia et davalèt dedins. Pro prudentament, per tot encàs, comencèrem per prene un pauc de distança.

E, sens fauta, la pòrta pesucassa de la maire Esther se durbiguèt prompte e l’entendèrem que glapissia de sa votz ponchuda : « Ont son aqueles porcèls que m’envoian de poma de nèu dins l’ola de la sopa ? A ! que se fau lo torn del vilatge, vos trobarai ben ! »

Lo faguèt pas, naturalament ! Mas nautres ambe pro de precaucions nos èrem escampats per la « Portanèla » en direccion del camprèstre. Après tot, èra pas qu’un banal pichot accident, e es pas que lo asard que volguèt que la maira Esther ague descobertonada son ola sopièra al moment just ont davalava aquela poma de nèu e de suèja.

Una congièra de nèu que se formava dins l’òrt del curat en bordura de la rota ? Bona occasion per nautres de nos amusar ! Arrapàvem coma podiam sus la paret. E ara, totes ensemble quand li serem : Un, dos, très : hòp ! Totes a l’encòp sautàvem dins la congièra en contrabàs. E de neù duscas al cèl ! Lo curat nos entendia pardi e durbissia la fenèstra.

" Banda de pistolets ! Vesètz pas que fasètz perir los caulets ? Se m’en vau dire aquò al mèstre, anatz ausir quicòm !"

Sabiam qu’entendiam pas res de tot ! E d’abòrd per çò que la curat, en diguent aquò, nos mandava un moièg-rire complici e sabiam ben pro que sos caulets èron pas lo long d’aquela paret.

Era plan brave Monsur Folquièr. Quand èri son clergue de glèisa, los jorns de missant temps, après la messa, me fasia venir a la caminada per esperar l’escòla. E aqui tot en se caufant me fasia d’aquelas tartinassas ! E me disia en risent que calia aquò a un enfant de fabre se vòlia devenir fòrt per téner un jorn la plaça del papà…

Es lo nom d’un vilatge a quatre quilomèstres de la Bòria. La mamà i èra nascuda. Sa sòrre, devenguda Mma Avesque, avia son ostal tot al cap del vilatge. Son fraire lo Boletou, diminitiù de Bolet, èra demorat a l’ostal nadalenc, en bas, un pauc dins lo mièg del vilatge.

Lo traquet, qu’es un passerat de muralhas, avia anisat pas plan luènh de la farga. Una sautarelà al bec, anava me far saupre ont avia exactament lo niù. De l’ort ont plantava qualquas saladas, lo paire susvelhava el tanben las èitas de l’aucèl e las miunas.

L’aucelon quitèt la branca, e hop ! S’entrauquèt dins la paret per tornar sortir còp sec. Berret a la man, anavi tampar lo trauc, quand « Hèp ! » la votz del paire me clavelèt sus plaça.

A mila mèstres d’auçada, coma se tròba nòstre Causse Mejan, podètz vos afigurar que, l’ivèrn, sabiam plan çò qu’èra la nèu. Era pas rar de ne trobar lo matin un matelàs d’una bona espessor. E amb aquò mancàvem pas sovent l’escòla per aquela rason, tot del mens los qu’èrem de La Bòria, a 400 mèstres de l’escòla de la Parada.

Pour ce nouvel article en patois de la série "Armand del Fabre", j'ai choisi de reprendre le texte écrit en hommage à Marius Gély, un des jeunes de la Borie tué pendant la Grande Guerre. Ce sera l'occasion de remettre en avant un ancien article, où vous pourrez trouver la traduction (rapide) de ce texte : Le monument aux morts de la Parade.

Lo cantonièr, sens tròp de preissa, patinga-patanga, tornava a son trabalh, aqui ont l’avia aventurat la velha...

M’arribava sovent lo jòu d’anar portar lo corrièr als Avens. Parguel, lo porteur, me balhava 40 sòus per anar far aquela virada. Ieu èri plan content de trapar (1) los 40 sòus per mon porta-moneda, e encara mai d’anar passar la jornada encò de la vièlha Madama Fages. Aquela brava femma me gastava tant que podia e ieu de mon costat li estauviavi (2) las cambas e li rendiai totas sortas de pichons servicis. Fa que nos endeveniam (3) plan. E mai lo dimenge, e la sortida de la messa, me fisava a far sas comissions e me sonava (4) pas que son « comisionari ».

Era un supèrbe canh de caça negre e blanc. Mr Grosset lo savatièr, alassat de sas escapadas, avia finit per lo vendre al paire. Lo paire, el, s’èra ben promès de lo dreçar coma cal, que ne valia la pena.

Lo paire èra dintrat de la caça, pas content de tot ! Lo siù furet avià escanat un lapin dins son clapàs, et tot bravament s’èra installat al ras de sas provisions. L’aviam survelhat de pròche pendent très jorns. Tanleù qu’entendia un pauc de bruch, lo pistolet se tornava claure dins son rescondilhon et nos laissava ben esperar…

Aquela cata me raportèt doas supèrbas viragautas, e mai las ajèsse pas plan meritadas.

Pendent lo cors de gramatica obtenguèri la pichòta permission e me’n anèri asondar la paret vesina. La cata de la Zelia èra un pauc pus luènh, que velhava quicòm, qualque raton de tèrra probable ! La peiròta que li jitèri èra pas tròp mal afustada e la sachèt evitar ; pr’aquo al luòc de se tirar prompte d’aqui, la vejèri lançar nerviosament las arpas dins l’èrba en fagent des sauts en arrièr.

Un de ses enfants, lo Rogièr, e ieu, aviam ajut una idèia novèla per nos amusar. Una a una atrapàvem las polas que picorajessàvan empr’aqui dins lo pradèl. Sabètz coma se fa : lo cap jos l’ala, qualquas revirondas dins l’aire, e las paura bèstias presas de tornissa dormissian o ne fasian lo semblant.

Aquela d’aqui vol pas pus marchar, la paura vièlha. Pr’aquo la torni veire un pauc cad’an. E aquò m’amonda lo soscar.

Dos mèstres de naut saique ? Oc, qu’òc ben ? E benleù mai ! En tot cas, a ieu me pareissia encara pus nauta, vista d’en bas, quand ieu deviai me téner a genolhs davant ela. E aqui just a l’auçada de mon nas, aquel balancièr trufarèl que m’estirava lo temps tant que podia sens se pressar.

Es aital que tota bestisa, a l’escòla o endacòm mai, se venia pagar aqui : un capitol d’Istòria a estudiar, una tièra de despartaments a defelcir per còr ambe prefecturas e jos-prefecturas. Aquò que mai redobtavi èra de trapar un capitol de catechirme a estudiar, per çò que ma maire lo sabia entièrament per còr e me laissava pas passar res.

E totjorn aquel tic-tac morgaire jol nas que me comptava las segondas ! A ! vos asseguri que landrinejavi pas per estudiar ma penitencia, sustot quand ausissia los vesins que s’amusavam enpr’aqui.

Parei qu’aviai una plan bona memòria. Pardi ! en la cultivant d’un tal biais al pè de la pendula ! Se pòt que las metòdas pedagogicas de la mamàn foguèsson plans bonas. Mas pensi pas las aver presadas en aquel temps …

Quand l'ostal ont aviai passada mon enfança tornèt a son proprietari, M. Dufor, aquel d'aqui lo faguèt arrengar e refrescar. La maman i anèt balhar un coòp d'uèl per veire las transformacions.

• Aprochatz Leònia, aici al ras del fuòc ... Sentissètz pas res ?
• Per ma fe ... non pas ...
• E ben ! ieu vos pòdi dire qu'aquò sentis la lèbre a plen nas. Pròva que ne son passadas aqui per la brasa, sus aquel aste !

Polit omenatge rendut al grand caçaire qu'èra mon paire. Per contra, ieu foguèri pas qu'un trace de braconièr e de furga-bartàs que ajèt pas lo temps de desplegar totes sos talents.

Quand nos escapavem pels bòsces, demoràvem totjorn entre garçons, luènh dels uèlhs de las filhas raportairas. E pr'aquò cada còp que m'èri aventurat sus qualque aubre a desnisar los gròps, ma maire, tanleù dintrat a l'ostal, o me reprochava. Podiai ben denegar, jurar qu'èra pas vertat, ma maire se laissava pas brandir de sa certituda. Qual èra aquel o aquela que me decelava aital ?

Es pas que plan pus tard que ma maire acceptèt de me donar son secrèt : "Es pas plan sorcièr, me diguèt ela. Cada còp que tornavas a l'ostal ambe de rosina de pin per tas caucetas e pel cuol de las cauças, aviai pas de pena a comprene d'ont, tu, podias venir.

Escopir sus l'ardoesa, puèi fretar ambe la coet del dabantal, o lo dejost del coide, tot lo monde o fasia a l'escola. Ieu aviai un melhor sistèma. Una pata del lèbre, la pata de darrièr, plan pautuda e borruda, totas onglas ronzadas, aquò me fasia un esfaçador de primière.

A la mia vesina, la Fernanda, un còp la li passèri per las gautas. Aquela cabreta me denoncièt : "Monsieur ! Armand del Fabre il me fait finette avec une patte de lèbre !" - "Hé! Déjà! ..." - "Armand, apporte-moi cette patte de lèbre."

Lo mèstre èra caçaire que sortia pro sovent ambe lo paire. Ajéri pas trop de mal a tornar mon ben, passat qualques jorns.

A la sortida del vilatge en davalant al Lavanhòl, la paura mameta avia un òrt pichon a costat d’un fotral de clapàs, un emont d’aquelas pèiras del causse. Sur aquel clapàs, nautres très, enfants desobrats, nos èrem ajocats e aviam trobat aqui una provision de municions a portada de man…

Auria pogut virar a l’agre, e pauc s’en manquèt ! Aquel jorn, un car tot plen de toristas se tampèt davant lo nòstre ostal. Lo caufaire venguèt a nautres e demandèt un ferradat d’aiga pel radiator. El e lo paire dintrèron a l’ostal. Ieu èri assetat sus una banca, defòra, al ras de la pòrta, e fintavi lo car. Un d’aqueles toristas, tot sucapalat e d’umor a rire, me demandèt per me far parlar ...

Aquel còp èri davalat a Meiruèis a bicicleta e tornavi montar sus mon Causse en arrapant la longa còsta que li mens. En aquel temps, les bicicletas èron pas leugièras e avian pas encara d’aplech per cambiar las vitessas.

M’es pas tornat arribar de pissard ins lo fornèl, segon lo bon conselh del paire.

Mas aquò me fa sovenir d’una autra istoria que m’arribèt plan pus tars a Rodes. Me passejavi un jorn ambe un amic sul causse de Santa Radagonda. L’enveja de tombar l’aiga me prenent, m’apostèri comòdament contra un polit genivrièr, plan garnit del pè. Coma afustavi plan lo mièg, tot en còp, se fa aqui dedins un dròle de reboge que me copa net l’estuflòl. Te contorneji vistament lo genivrièr per veire que diable es aquò, e te vesi pas una supèrba lebrassa que s’en anava en sautejant sens tròp de preissa, en s’estorrant las aurelhas. Suspressa dins lo sòm per aquela pissada, sembla que l’aje pas presa coma aiga benesida…

Jamai aviai pas vist rire l’Edoard a ventre debotonat coma aquel còp. Arribèt pr’aquò a me dire, entre dos espetals de rire : « Pòds tornar barrar la bragueta, as un fusil que valar pas res ! »

Per qualqua frulla qu’aviam encara facha, la mèstra nos avia retenguts après quatre oras, totes los garçons de la seconda division. Virèt la clau de la pòrta a doble torn e s’en anèt préner son despartin.

Bricolassejavi empr’aqui dins la farga del paire. El, tot a son trabalh, pausava de fèrres als buòus s’una sas praticas. Los entendiai bargar entr’eles.

Era jòu, fasià un temps frescòt, et nos trobàvem très un pauc desobrats : Elie, lo cap de banda, Paul e ieu. Joguèrem tot un temps empr’aqui a l’entorn de la farga del paire, puèri finiguèrem per nos escampar enlai, pro luènh, del costat de Las Aumièras, lo Far-West per nosautres.

Je viens de retrouver le recueil des nouvelles écrites par "le Cousin", Armand del Fabre, dans le n°3 des Contes e novèlas del Roergue. Nouvelles en patois, évidemment et illustrées par Paul Astruc. Je vais essayer de vous en retranscrire une par jour. Si je comprends le sens général, les subtilités de la langue m'échappent. Si quelqu'un parmi les visiteurs maitrise le patois caussenard, il peut se faire un plaisir de les transcrire en commentaires.

J'espère que vous amuserez autant à les lire que j'ai ri en les retranscrivant ! 

J'ai abordé plusieurs fois Armand Aigouy, dit "le cousin" dans mes billets. Voici l'intégrale des sources familiales à son propos.

Lorsque j'étais enfant et que nous rendions visite à "la cousine", Marie Aigouy, à la Volpilière, elle ne manquait pas de nous parler avec beaucoup de tristesse de son frère cadet, Emile (que j'ai toujours entendu appelé "le pauvre Emile") décédé en 1944 en déportation. Voici son histoire.

Armand Aigouy, de son nom de plume "Armand del Fabre", était le cousin germain de mon grand-père paternel. Je l'ai connu lorsque j'étais adolescente, il est décédé en 1986. A l'époque, je ne savais pas grand-chose sur lui, pour moi c'était "le Cousin", un religieux en retraite qui venait passer ses vacances dans sa maison familiale de la Volpilière, et nous abreuvait d'histoires en tout genre ... que je n'écoutais pas. Quelle erreur !